Anghydraddoldebau cardiofasgwlaidd yng Nghymru: dadansoddiad

Gweld y dudalen hon yn Saesneg

Gallwch lawrlwytho'r adroddiad llawn neu ddarllen crynodeb o'r canfyddiadau ar y dudalen hon. 

• Lawrlwytho'r adroddiad llawn (PDF, 1.4MB, 26 tudalen)  
• I weld y data amrwd a'r cod sy'n sail i'r siartiau yn yr adroddiad, ewch i GitHub.  
• Mae'r holl siartiau ar y dudalen hon yn ymddangos ar ffurf tablau hefyd. 

Beth sydd ar y dudalen hon

• Trosolwg
• Beth yw anghydraddoldebau iechyd?
• Gwahaniaethau economaidd-gymdeithasol sy'n dylanwadu ar iechyd
• Y cysylltiad rhwng amddifadedd a ffactorau risg cardiofasgwlaidd
• Cyffredinrwydd ac argaeledd gofal iechyd
• Effaith amddifadedd ar gyfraddau marwolaethau
• Beth y mae angen iddo ddigwydd nesaf

Trosolwg 

Yng Nghymru, mae tua 340,000 o bobl yn byw gyda chlefydau’r galon a chylchrediad y gwaed (a elwir hefyd yn glefydau cardiofasgwlaidd neu CVD). Gan fod y boblogaeth yn heneiddio, gallai hyn gynyddu.¹ Mae gan filoedd o bobl ffactorau risg ar gyfer y cyflyrau hyn sy'n cynnwys pwysedd gwaed uchel, cholesterol uchel, diabetes math 2 a gordewdra.

Bob blwyddyn, achosir mwy nag un o bob pedair marwolaeth yng Nghymru (27%) gan glefydau'r galon a chylchrediad y gwaed. Mae hyn yn cyfateb i tua 9,600 o farwolaethau. O'r rheiny, mae tua 2,700 yn bobl o dan 75 oed.²

Ffactorau sy'n effeithio ar iechyd cardiofasgwlaidd 

Mae cysylltiad agos rhwng iechyd cardiofasgwlaidd a ffactorau ehangach sy'n effeithio ar iechyd cyffredinol. Mae'r rhain yn cynnwys:  

• incwm: enillion rhywun a'i sefydlogrwydd ariannol  
• amgylchedd: mae hyn yn cynnwys ansawdd yr aer yn amgylchoedd rhywun a'r llecynnau glas sydd ar gael iddynt
• mynediad at wasanaethau iechyd: a oes cymorth meddygol ar gael yn hwylus i rywun pan fydd angen. 

Beth yw anghydraddoldebau iechyd?

Ystyr anghydraddoldebau iechyd yw gwahaniaethau sy'n annheg ac y gellir eu hosgoi mewn statws iechyd, gofal iechyd, a  risgiau cysyllltiedig ag iechyd rhwng gwahanol grwpiau o'r boblogaeth.³ Yn eu plith mae:

• statws iechyd: gall rhai grwpiau o bobl fod â disgwyliad oes byrrach nag eraill
• gofal iechyd: gall fod yn anos i rai grwpiau o bobl nag eraill gael mynediad at wasanaethau gofal iechyd
• risgiau sy'n gysylltiedig ag iechyd: gall fod yn anos i rai grwpiau o bobl nag eraill gael bwydydd iach.

Gwahaniaethau economaidd-gymdeithasol sy'n dylanwadu ar iechyd

Mae bylchau clir a chyson rhwng y grwpiau mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus ar hyd llwybr clefydau cardiofasgwlaidd yng Nghymru. Mae hyn i'w weld o ran:

• cyffredinrwydd ffactorau risg (h.y. y ganran yr effeithir arnynt mewn grŵp) 
• nifer y derbyniadau i ysbytai
• gwaith rheoli gofal iechyd
• canlyniadau iechyd (yn enwedig farwolaethau cynamserol). 

Y cysylltiad rhwng amddifadedd a ffactorau risg cardiofasgwlaidd 

Mae nifer o ffactorau risg yn dylanwadu ar iechyd y galon, yn cynnwys smygu, byw gyda gordewdra neu fod dros bwysau, deiet ac yfed alcohol. 

Gall mynediad pobl at ofal iechyd a gofal cymdeithasol ac amodau byw pobl ddylanwadu ar gyffredinrwydd y pethau hyn mewn poblogaeth. 

Ffactorau risg allweddol ar gyfer CVD yng Nghymru 

• Smygu: Mae smygu bron dair gwaith yn fwy cyffredin yn y grwpiau mwyaf amddifadus (22%) nag yn y grwpiau lleiaf amddifadus (8%). Rhwng 2020 a 2023, bu cynnydd yn y bwlch rhwng cyfraddau smygu y grwpiau mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus. 
• Byw gyda gordewdra neu fod dros bwysau: Mae gordewdra'n fwy cyffredin yn y grŵp mwyaf amddifadus (32%) nag yn y grŵp lleiaf amddifadus (22%).   Ers 2020-21 mae cyfraddau gordewdra a bod dros bwysau wedi gostwng ychydig. Fodd bynnag, mae'r bwlch rhwng cyfraddau gordewdra yn yr ardaloedd mwyaf amddifadus a'r rhai lleiaf amddifadus wedi ehangu. Mae'r gyfradd gordewdra yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf amddifadus (66%) ac yn is yn yr ardaloedd lleiaf amddifadus (58%). 
• Gweithgarwch corfforol:  Yng Nghymru, mae cysylltiad clir rhwng gweithgarwch corfforol ac amddifadedd. Mae'r grwpiau mwyaf amddifadus yn llai tebygol na'r grwpiau lleiaf amddifadus o wneud 150 munud o weithgarwch corfforol  yr wythnos fel yr argymhellir gan y GIG.  Ond mae’r bwlch wedi lleihau rhwng yr ardaloedd mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus – o ran canran yr oedolion sy'n gwneud o leiaf 150 munud o weithgarwch corfforol  yr wythnos. 
• Arferion bwyta:  Gwelsom gysylltiad cryf rhwng amddifadedd ardal a chanran y bobl oedd yn nodi eu bod wedi bwyta o leiaf bum dogn o ffrwythau a llysiau y diwrnod blaenorol. Yn yr ardaloedd mwyaf amddifadus, 22% o’r bobl oedd yn nodi iddynt fwyta o leiaf bum dogn y diwrnod blaenorol, o'i gymharu â 36% yn yr ardaloedd lleiaf amddifadus. Hefyd, roedd y rhai yn y grŵp mwyaf amddifadus yn fwy tebygol o fod heb fwyta ffrwythau a llysiau o gwbl y diwrnod blaenorol, o'i gymharu â'r grŵp lleiaf amddifadus.   

Graff yn dangos cyffredinrwydd ffactorau risg CVD yng Nghymru, 2022/23 

Mae tabl hefyd sy'n dangos cyffredinrwydd ffactorau risg CVD yng Nghymru, 2022/23. 

Cyffredinrwydd ac argaeledd gofal iechyd 

Yn ein dadansoddiad, defnyddiwyd dau ddull gwahanol o edrych ar gyffredinrwydd CVD yn ôl amddifadedd yng Nghymru (h.y. pa mor gyffredin yw CVD yn ardaloedd mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus Cymru).  

Roedd un o'r dulliau a ddefnyddiwyd gennym yn edrych ar y gyfran o'r bobl oedd wedi hunangofnodi problem â'r galon neu gylchrediad y gwaed yn Arolwg Cenedlaethol Cymru. Yn ôl y dull hwn, roedd 11% o'r bobl yn y grŵp mwyaf amddifadus wedi hunangofnodi anhwylder ar y galon neu gylchrediad y gwaed, o'i gymharu â 9% yn y grŵp lleiaf amddifadus.       

Roedd canfyddiad yr ail ddull a ddefnyddiwyd gennym yn hollol wahanol. Yn y dull hwn, rhannwyd practisau meddygon teulu yn bum grŵp, wedi'u seilio ar y gyfran o'u cleifion oedd yn byw yn yr 20% mwyaf amddifadus o ardaloedd Cymru.  Yna, edrychwyd ar ganran y cleifion yn y ‘clystyrau’ meddygon teulu hyn a oedd ar gofrestr eu meddyg teulu ar gyfer gwahanol glefydau’r galon a chylchrediad y gwaed, a chyflyrau risg uchel fel pwysedd gwaed uchel. Roedd y dull hwn yn awgrymu bod CVD ychydig yn fwy cyffredin mewn ardaloedd llai amddifadus.   

Mae'r gwahaniaeth yng nghanfyddiadau'r ddau ddull yn ei gwneud yn anodd gwybod beth yw'r gwir gysylltiad rhwng amddifadedd a chyffredinrwydd CVD yng Nghymru. Trafodir rhesymau posibl am y gwahaniaethau yn fwy manwl yn ein hadroddiad llawn. Er mwyn deall y cysylltiad yn well, mae angen rhagor o ymchwil a data cyffredinrwydd wedi'u safoni yn ôl oedran ar gyfer Cymru. 

Graff yn dangos cyffredinrwydd clefydau'r galon a chylchrediad y gwaed yng Nghymru, 2022/23

Mae tabl hefyd sy'n dangos cyffredinrwydd clefydau'r galon a chylchrediad y gwaed yng Nghymru, 2022/23.

Derbyniadau i ysbytai ac amddifadedd

Bu cynnydd mewn derbyniadau cardioleg i ysbytai yng Nghymru o 2020 i 2023, ar bob lefel o amddifadedd. Er mwyn edrych ar y cysylltiad rhwng derbyniadau i ysbytai ac amddifadedd, defnyddiwyd data ar ‘glystyrau’ meddygon teulu – sef grwpiau o bractisau meddygon teulu a bennir gan fyrddau iechyd lleol – a rhoddwyd y rhain yn eu trefn ar sail y gyfran o'u cleifion oedd yn byw yn rhannau mwyaf amddifadus Cymru. Gwelsom mai'r bwrdd iechyd mwyaf amddifadus yng Nghymru oedd â'r gyfradd isaf o dderbyniadau cardioleg.

Gofal sylfaenol

Buom yn edrych hefyd ar gyfansoddiad y gweithlu meddygon teulu a sut mae amddifadedd yn effeithio arno. Mae hyn yn bwysig gan fod practisau meddygon teulu yn chwarae rhan fawr yn y gwaith o ganfod, diagnosio a rheoli clefydau’r galon a chylchrediad y gwaed, a’u ffactorau risg.

Yn 2023, roedd mwy o feddygon teulu cyfwerth ag amser llawn (CALl) wedi cymhwyso'n llawn yn ardaloedd mwyaf amddifadus Cymru nag yn yr ardaloedd lleiaf amddifadus, Ond roedd mwy o nyrsys a staff cymorth (gweinyddwyr) CALl yn yr ardaloedd lleiaf amddifadus o'i gymharu â'r ardaloedd mwyaf amddifadus.

Efallai bod mwy o feddygon teulu wedi cymhwyso'n llawn yn yr ardaloedd mwyaf amddifadus oherwydd bod anghenion iechyd yr ardaloedd hyn yn uwch. Ond, gallai'r ffaith fod llai o nyrsys a staff cymorth mewn cymhariaeth amharu ar ansawdd profiad cleifion o ofal iechyd mewn ardaloedd mwy amddifadus. 

Roedd cost presgripsiynau CVD yn uwch yn y clwstwr meddygon teulu lleiaf amddifadus hefyd.

Graff yn dangos faint o staff practisau meddygon teulu sydd yn ôl y math o staff ac amddifadedd y clystyrau meddygon teulu, Ebrill 2023

Mae tabl hefyd sy'n dangos faint o staff practisau meddygon teulu sydd yn ôl y math o staff ac amddifadedd y clystyrau meddygon teulu, Ebrill 2023.

Effaith amddifadedd ar gyfraddau marwolaethau 

Mae cysylltiad cryf rhwng amddifadedd a marwolaethau o CVD, yn achos marwolaethau pob-oed a marwolaethau o dan 75 oed.  

Bu gostyngiad yng nghyfraddau marwolaethau pob-oed o CVD yn yr awdurdodau lleol mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus yng Nghymru o 2013/15 hyd at ddechrau pandemig Covid-19 yn 2020. Ers dechrau'r pandemig, mae cyfraddau marwolaethau pob-oed o CVD wedi cynyddu yn ardaloedd mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus Cymru. Yr unig eithriad yw menywod yn yr ardaloedd lleiaf amddifadus – mae eu cyfraddau nhw wedi parhau i ostwng.  

Bu gostyngiad yng nghyfraddau marwolaethau o CVD o dan 75 oed yng Nghymru hefyd o 2013/15 hyd at ddechrau pandemig Covid-19. Fodd bynnag, ers hynny, mae cyfraddau marwolaethau cynnar o CVD wedi cynyddu, yn bennaf yn yr awdurdodau lleol mwyaf amddifadus. 

Rhwng 2013/15 a 2020/22, gwelsom gynnydd hefyd (o 7 am bob 100,000 o’r boblogaeth), yn y bwlch mewn cyfraddau marwolaethau cynamserol o CVD rhwng yr awdurdodau lleol mwyaf amddifadus a lleiaf amddifadus. 

Graff yn dangos cyfraddau marwolaethau o glefydau'r galon a chylchrediad y gwaed wedi'u safoni yn ôl oedran (ASMR) (pob oed ac o dan 75) yn y pum awdurdod lleol mwyaf amddifadus a'r pump lleiaf amddifadus yng Nghymru, o 2013/15 i 2020/22 [symiau cyfartalog dros dair blynedd]  

Mae tabl hefyd yn dangos cyfraddau marwolaethau o glefydau'r galon a chylchrediad y gwaed wedi'u safoni yn ôl oedran (ASMR) (pob oed ac o dan 75) yn y pum awdurdod lleol mwyaf amddifadus a'r pump lleiaf amddifadus yng Nghymru, o 2013/15 i 2020/22 [symiau cyfartalog dros dair blynedd] 

Beth y mae angen iddo ddigwydd nesaf 

Mae angen i ni weld:  

• bod pobl yn cael y wybodaeth a'r dulliau y mae arnynt eu hangen i reoli eu cyflyrau a'u ffactorau risg 
• ffyrdd o leihau anghydraddoldebau ar bob cam o lwybr y clefydau cardiofasgwlaidd (CVD)  

Troednodiadau 

1. Amcanestyniadau poblogaeth yn ôl blwyddyn ac oedran (llyw.cymru) 

2. Health Insights - BHF Wales Factsheet Jan 2024 (PDF, 1MB, 18 tudalen)

3. Seilir y diffiniad hwn o anghydraddoldebau iechyd ar ddiffiniadau tebyg gan wahanol sefydliadau, yn cynnwys: Public Health Scotland, NHS England, The King’s Fund, a Sefydliad Iechyd y Byd